Xuyên Bối Mẫu
(Fritillaria roylel Hook)
Tên Hán Việt khác của Dược Liệu Xuyên Bối mẫu:
Càn mẫu, Khổ thái, Khổ hoa, Không thảo (Biệt Lục) Manh (Nhĩ Nhã), Manh dương thật (Bản Thảo Cương Mục), Biên lạp bách hợp (Nhật Bản), Manh, Thương thảo, Không thái, Càn mẫu, Sách mẫu, Thương sách mẫu, Mẫu long tinh, Ngõa lung ban, Du đông sách mẫu (Hòa Hán Dược Khảo) Điềm Bối mẫu (Cương mục thập di).
Tên khoa học: Fritillaria roylel Hook. Họ khoa học: Liliaceae.
Mô tả:
Xuyên bối mẫu là 1 cây sống lâu năm, cao chừng 40-60cm, lá gồm 3 đến 6 lá mọc vòng, đầu lá cuộn lại. Ở kẽ lá, vào tháng 3-4 mọc hoa hình chuông, mọc chúc xuống đất, dài 3.5-5cm, phía ngoài màu vàng lục nhạt, có dọc, phía trong có dọc màu xanh lục nhạt, có chân nhỏ màu tím, có đường cắt nhau như lưỡi.
Địa lý: Chưa tìm thấy ở nước ta, vị này còn phải nhập ở Trung Quốc.
Thu hái, sơ chế: Đào vào khoảng giữa tháng 8-10, rửa sạch, phơi trong râm cho khô.
Phần dùng làm thuốc: Thân hành, vảy.
Mô tả Dược liệu:
Vị thuốc Xuyên bối mẫu hình cầu dẹt hoặc gần hình cầu viên chùy, hợp thành bởi 2 phiến lá vảy dầy mập lớn nhỏ và 2 phiến vảy nhỏ bọc bên trong, dày khoảng 2-3 phân, vùng đầu nhọn, vùng dưới rộng, hai phiến lá bên ngoài thể hiện hình tròn trứng trong lõm ngoài lồi hơn, phẳng trơn màu trắng, 2-3 phiến cánh trong nhỏ dài hẹp màu vàng nhạt có chất bột có chất bột. Loại sản xuất ở huyện Tòng xuyên như dạng bồng con, hình tròn bóng trơn sạch sẽ, hơi ngọt, vị này tương đối tốt nên được gọi là Chân trâu Bối mẫu.
Bào chế:
+ Bối mẫu bỏ lõi, sao với gạo nếp cho tới khi vàng, sàng bỏ gạo nếp, lấy bối mẫu cất dùng. Hoặc sau khi bỏ lõi, tẩm với nước gừng sao vàng (Lôi Công Bào Chích Luận).
+ Xuyên bối mẫu rút bỏ lõi, sấy khô tán bột dùng sống hoặc tẩm với nước gừng sao vàng tán bột, khi dùng hoà nước thuốc thang đã sắc mà uống (loại này không dùng sắc). Thổ bối mẫu loại củ tròn không nhọn đầu. Rửa sạch, ủ, bào mỏng, phơi khô hoặc tẩm nước gừng sao vàng (Loại này thường dùng sắc với thuốc) (Trung Dược Học).
Bảo quản: Để nơi khô ráo, đựng trong thùng lọ, có lót vôi sống dễ bị mọt.
Thành phần hóa học: Trong Xuyên Bối Mẫu có những Ancaloit sau đây: Peiminin; Peimin; Peimisin; Peimidin; Peimitidin; Fritimin
Tính vị: Vị ngọt, tính hơi lạnh (Trung Dược Học).
Qui kinh: Vào kinh Tâm, Phế (Trung Dược Học).
Tác dụng của Xuyên bối mẫu:
Nhuận phế, tiêu đờm, dùng trong những trường hợp ho lai, phế ung, phế suy ( phổi teo); đặc biệt điều trị viêm xoang. Bên ngoài thì điều trị mụn nhọt, sưng tấy. Hiện nay Xuyên Bối Mẫu được dùng làm vị thuốc chữa ho, trừ đờm, lợi sữa, nôn ra máu, chảy máu cam.
Chỉ định và phối hợp:
– Trị ho lâu ngày do phế hư biểu hiện ho khan và khô họng: Xuyên bối mẫu phối hợp với Mạch đông và Sa sâm.
– Trị ho do đàm nhiệt biểu hiện khạc đờm vàng đặc: Xuyên bối mẫu phối hợp với Tri mẫu, Hoàng cầm, và Qua lâu.
– Trị ho do phong nhiệt: Xuyên bối mẫu phối hợp với Tang diệp, Tiền hồ và Hạnh nhân.
– Tràng nhạc: Xuyên bối mẫu phối hợp với Tuyên sâm và Mẫu lệ.
– Trị viêm vú: Xuyên bối mẫu phối hợp với Bồ công anh và Liên kiều.
– Trị áp xe phổi: Xuyên bối mẫu phối hợp với Ngư tinh thảo và ý dĩ nhân.
Liều dùng: Dùng từ 4 – 12g. Tán bột uống 2 – 4g
Kiêng kỵ: Không dùng cùng với Ô đầu vì chúng tương tác với nhau.
